مسجد جامع امام حسین(ع) شهر اندیشه

زندگی من و تو قاعده‌هایی برای خود دارد. پریشان و بی‌قواره نیست...
الگوهایی را پذیرفته‌ایم و بر اساس آنها، رفتارهای فردی و اجتماعی‌امان را شکل می‌دهیم...
ضوابط، سلیقه‌‌ها و باورهای خاصّی حاکم بر روابط ماست....
من و تو صاحب هویّتی اجتماعی هستیم که بیانگر نظام ارزشی ویژه‌ای است....
امّا آیا منش و معیارهای انتخابی ما، بهترین گزینه‌های ممکن هستند؟ آیا با آنچه دین و فرهنگ به سوی آن فرا می‌خواند، هماهنگ است؟
بی‌تردید، دین، غنی‌ترین و جامع‌ترین منبع برای باز یافتن اصول حاکم بر حیات فردی و جمعی و گزینش صحیح‌ترین شیوه و سبک زندگی است و با نگاهی دوباره به زندگی خود، فاصله‌ای معنادار میان آموزه‌های دینی و بعضی برنامه‌های عملی خود خواهیم یافت.
از این‌رو، تحوّل و ویرایش در سبک زندگی بر مبنای آموزه‌های دینی، امری ضروری به نظر می‌رسد.
برخی عادت‌‌ها و رفتارها باید به برنامة زندگی ما افزوده شود؛
برخی عادت‌‌ها و رفتارها باید از برنامه حذف شود؛
شرایط و آرایش بعضی از فعّالیت‌‌ها باید تغییر کند؛
و بعضی از اولویّت‌‌ها باید از نو تنظیم شود.
در این مقاله، به موضوع خودمراقبتی که بسیار مورد تأکید اسلام است و معمولاً در برنامه روزانه از آن غفلت می‌گردد، پرداخته می‌شود. خودمراقبتی، شور و شوق زندگی و انگیزة موفّقیت ما را افزایش می‌دهد.

خود مراقبتی
خودمراقبتی مجموعه‌ای از رفتارها و اعمال آگاهانه و داوطلبانه‌ای است که به منظور تأمین، حفظ و ارتقای سلامت جسمی، روحی، اجتماعی و معنوی فرد یا خانواده انجام می‌گیرد.
خودمراقبتی سبب تجدید انرژی و کاهش استرس می‌شود، شادی و آرامش را بیشتر کرده و احساسی مثبت برای زندگی به انسان می‌دهد. نشاط و تندرستی، در سایة خودمراقبتی حاصل شده و توانی افزون‌تر برای انجام وظایف و مسئولیت‌ها در انسان ایجاد می‌کند. به عبارت دیگر بهبود کیفیت زندگی در گرو خودمراقبتی است.
انسانی که ارزش وجودی خود را باور داشته باشد، برای داشتن زندگی بهتر ناگزیر از برنامه‌ریزی است؛ برنامه‌ای که در آن، با مراقبت از خود بتواند به سلامت جسم و جان دست یابد و البتّه باید تعهّدی جدّی نسبت به اجرای آن داشته باشد.
متأسّفانه برخی از ما به علّت مسئولیت‌‌ها و دغدغه‌های فراوانی که در زندگی داریم، از توجّه به خود باز مانده و خودمراقبتی را فراموش کرده‌ایم و به این ترتیب هستة اصلی تندرستی و سلامت را از دست می‌دهیم.
بررسی اجمالی برخی از آیات «قرآن کریم» و سنّت پیامبر اکرم(ص) و معصومان(ع) که بهترین الگو در خودمراقبتی هستند، بیانگر اهمّیت این موضوع است. به عنوان مثال، آیاتی چون:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُواْ عَلَیْکُمْ أَنفُسَکُمْ لاَ یَضُرُّکُم مَّن ضَلَّ إِذَا اهْتَدَیْتُمْ ...؛1
ای کسانی که ایمان آورده‏اید! مراقب خودتان باشید. اگر شما خود هدایت یافتید، کسی که گمراه شده به شما زیانی نمی‌رساند.»
یا:
«یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا قُوا أَنفُسَکُمْ وَأَهْلِیکُمْ نَارًا...؛2
ای کسانی که ایمان آورده‏اید! خودتان و خانواده‌هایتان را از آتش (جهنّم) حفظ کنید.»
به گونه‌ای نشان‌دهندة مراقبت از خود و خانواده در جنبه‌های مختلف می‌باشد.
درواقع، توجّه به حضور دائمی خداوند «...فَأَیْنَمَا تُوَلُّواْ فَثَمَّ وَجْهُ اللهِ...؛3 به هر کجا رو کنید، به سوی الله رو کرده‌اید.»، مهم‌ترین مقدّمه برای خودمراقبتی است.
خودمراقبتی دارای چهار بُعد جسمی، روانی و عاطفی، اجتماعی و معنوی است.

خود مراقبتی جسمی
راز سلامتی
روزی طبیبی یهودی که در «مدینه» ساکن شده بود، نزد پیامبر اکرم(ص) آمد و از ایشان اجازه گرفت تا در آنجا مطبی باز کند و به مداوای بیماران بپردازد. پیامبر(ص) نیز به او اجازه دادند. روز‌‌ها گذشت؛ اما هیچ مریضی به طبیب یهودی مراجعه نکرد. بعد از مدّتی وی نزد پیامبر اکرم(ص) رفت و علّت را جویا شد که آیا مردمان شما(مسلمانان) مریض نمی‌شوند تا برای علاج به من مراجعه کنند؟ حضرت محمّد(ص) پاسخ دادند که راز سلامتی مسلمانان در این است که آنها تا گرسنه نشوند، غذا نمی‌خورند و وقتی غذا می‌خورند، سه لقمه که به سیر شدنشان باقی مانده، از خوردن دست می‌کشند؛ یعنی آن سه لقمة دیگر را نمی‌خورند. طبیب یهودی که دانشمند ورزیده‌ای بود، گفت: ای پیامبر خدا! به راستی که دین شما بر حق است و تو پیامبر بر حق خداوند هستی و من نیز به دین شما در می‌آیم.
شاید شما هم این جملة معروف را که می‌گویند سلامتی، تاجی است بر سر انسان‌های سالم که فقط بیماران آن را می‌بینند، شنیده باشید. اگر خواهان باقی ماندن این تاج بر سرمان هستیم، باید مراقب سلامت جسمانی خود باشیم. فراموش نکنیم که به فرموده امام علی(ع) «الصّحة افضل النّعم؛4 سلامتی بهترین نعمت است.» و باید در حفظ سلامت تن کوشا بود.
از نظر اسلام، بدن انسان همچون مرکبی برای روح و ابزاری برای تکامل اوست. از این‌رو توجّه به سلامتی، اهمّیت فراوان داشته و در قرآن و احادیث، دستورات بسیاری در خصوص سلامتی و تندرستی آمده است.
توجّه به وزن خود و کنترل آن، ورزش، تغذیة سالم، خواب و استراحت کافی، رعایت بهداشت دهان و دندان‌‌ها، قلب، کلّیه‌‌ها، معده، اعصاب و روان، ارزیابی‌های پارا کلینیک، پیشگیری‌های قبل از ایجاد بیماری مانند واکسیناسیون، توجّه به درمان در مراحل اوّلیة بیماری، توان‌بخشی‌های پس از بیماری و.... برخی جنبه‌های خودمراقبتی جسمی هستند.
استاد مرتضی مطهّری در کتاب «انسان در قرآن»، به نکتة مهمّی در خصوص بهداشت فردی جسمانی اشاره می‌کند و می‌نویسد:
اسلام، تن‌پروری به معنای نفس‌پروری و شهوت‌پرستی را شدیداً محکوم کرده است اما پرورش بدن به معنای مراقبت و حفظ سلامت و بهداشت را از واجبات شمرده است و هر نوع عملی را که برای بدن زیان‌بخش باشد، حرام شمرده است. اسلام آنجا که یک امر واجب (مانند روزه) احیاناً برای بدن مضرّ تشخیص داده شود، تکلیف آن را ساقط می‌کند؛ بلکه چنین روزه‌ای را حرام می‌داند. هر اعتیادی که برای بدن مضرّ باشد، از نظر اسلام حرام است. آداب و سنن بسیاری در اسلام برای بهداشت و سلامت بدن وضع شده است.
ممکن است افرادی میان پرورش بدن که امری بهداشتی است و تن‌پروری به معنای نفس‌پروری که امری اخلاقی است، فرق نگذارند و خیال کنند اسلام که با تن‌پروری و بهداشت بدن مخالف است، پس لاقیدی در حفظ سلامت و بلکه کارهایی که مضرّ بهداشت و سلامت بدن است، از نظر اسلام، کار اخلاقی است و این اشتباهی فاحش و خطرناک است. تقویت و سلامت بدن و بهداشت آن کجا و تن‌آسایی و تن‌پروری کجا؟
نفس‌پروری و شهوت‌پرستی که در اسلام محکوم است، همان‌طوری که بر ضدّ روح‌پروری است و موجب بیماری روح و روان می‌گردد، بر ضد بهداشت و پرورش صحیح جسم نیز هست و منجر به بیماری جسمی می‌گردد؛ زیرا نفس‌پروری و شهوت‌پرستی، منجر به افراط‌کاری‌‌ها می‌شود و افراط‌کاری‌ها منشأ اختلالات اساسی در جهازات بدنی است.
خودمراقبتی می‌تواند هزینه‌های درمانی را کاهش داده و مراجعه به مراکز اورژانس، بیمارستان‌ها و پزشکان متخصّص را به حدّاقل ممکن برساند و به این ترتیب کمک قابل توجّهی به اقتصاد خانواده بنماید.
لازم به یادآوری است که خودمراقبتی، خود درمانی و تجویزهای خودسرانه که بدون داشتن اطّلاعات و دانش کافی انجام می‌گیرد، نیست.

خودمراقبتی روحی و عاطفی
مثبت اندیشی
از کوفی عنان (دبیر کلّ سابق سازمان ملل و برندة صلح نوبل) پرسیدند: بهترین خاطرة شما از دوران تحصیل چه بود؟
او جواب داد: روزی معلّم علوم ما وارد کلاس شد و برگة سفید رنگی را به تخته سیاه چسباند. در وسط آن، لکّه‌ای با جوهر سیاه نمایان بود.
معلّم از شاگردان پرسید: بچّه‌ها در این برگه چه می‌بینید؟
همه جواب دادند: یک لکّة سیاه آقا.
معلم با چهره‌ای اندیشمندانه لحظاتی در مقابل تختة کلاس راه رفت و سپس با دست خود به اطراف لکّة سیاه اشاره کرد و گفت: بچّه‌های عزیز، چرا این همه سفیدی اطراف لکّة سیاه را ندیدید؟
کوفی عنان می گوید: از آن روز تلاش کردم اوّل سفیدی (خوبی‌ها، نکات مثبت، روشنایی‌‌ها و…) را بنگرم...
هریک از ما نسبت به خود و توانایی‌هایمان باورهایی داریم و بر اساس آن باورها، به مدیریّت احساسات و مقابله با مشکلات می‌پردازیم. یکی حسّاس و زودرنج است، دیگری صبور و بردبار؛ یکی پرخاشگر، دیگری سازگار؛ یکی مضطرب و پریشان، دیگری آرام و مطمئن؛ یکی خوش خلق، دیگری ترشرو و... بدیهی است که عملکرد هریک در برخورد با پیشامدهای زندگی متفاوت خواهد بود.
افراد سالم از لحاظ روحی و عاطفی، توانایی مقابله با مشکلات را دارند و همواره نگاه مثبت خود را به زندگی حفظ می‌کنند. شادی و نشاط، لذّت بردن از زندگی، رضایت‌مندی، عزّت و اعتماد به نفس، آرامش خیال، کنترل خشم، پرهیز از ترس و اضطراب و ناامیدی، کنار گذاشتن افکار منفی، مهارت در نه گفتن، خوش‌گمانی، سادگی و عدم تکلّف، از ویژگی‌های افرادی است که به مراقبت از روح و روان خود می‌پردازند.
تفریحات سالم، ورزش و فعّالیت‌های هنری، تفکّر و تأمّل دربارة خود، نوشتن احساسات و خاطرات، بازدید از اماکن دیدنی و آثار باستانی، مطالعة کتابی خوب، دیدن فیلمی زیبا، گوش کردن به یک موسیقی به یاد ماندنی، جدایی موضوعات مربوط به کار و خانه، مشاوره و صحبت با افراد مورد اعتماد و استفاده از کلمات مثبت، از جمله برنامه‌های خودمراقبتی روحی و عاطفی هستند.
توجّه به پیام قرآن کریم، راه افکار منفی را بسته و همگان را به شادی حاصل از مثبت اندیشی فرامی‌خواند:
«قلْ بفضل الله و برحمته فبذلک فلیفرحوا هوَ خیرٌ مما یجمعونَ؛5
بگو پس باید به فضل خدا و بخشایش او شاد باشند که آن بهتر است، از آنچه جمع می‌کنند.»
به خاطر بسپاریم که همیشه آمادگی استقبال از وقایع پیش آمده را داشته باشیم؛ نه خیلی نسبت به وقایع خوب، شاد و مغرور و سرخوش شویم و نه در مقابل پیشامد‌های به ظاهر ناگوار، خیلی غمگین، آشفته و سراسیمه شویم. بر خود مسلّط باشیم و با امید به توانایی‌های خود و با توکّل به خدا، حرکت کنیم.

خود مراقبتی اجتماعی
مردم‌داری سفارش لقمان
روزی لقمان به پسرش گفت: امروز به تو سه پند می‌دهم که کامروا شوی.
اوّل اینکه سعی کن در زندگی، بهترین غذای جهان را بخوری!
دوم اینکه در بهترین بستر و رختخواب جهان بخوابی!
سوم اینکه در بهترین کاخ‌ها و خانه‌های جهان زندگی کنی!!!
پسر لقمان گفت: ای پدر! ما یک خانوادة بسیار فقیر هستیم. چطور من می‌توانم این کارها را انجام دهم؟
لقمان جواب داد: اگر کمی دیرتر و کمتر غذا بخوری هر غذایی که می‌خوری طعم بهترین غذای جهان را می‌دهد.
اگر بیشتر کار کنی و کمی دیرتر بخوابی، در هر جا که خوابیده‌ای احساس می‌کنی، بهترین خوابگاه جهان است.
و اگر با مردم دوستی کنی، در قلب آنها جای می‌گیری و آن وقت بهترین خانه‌های جهان مال توست...
فردی که در تعاملات اجتماعی خویش موفّق باشد و بتواند ارتباط خوبی با دیگران برقرار کند و همچنین جذب چارچوب‌های اجتماعی گردد، از سلامت اجتماعی برخوردار است.
اگر آگاهانه و با هوشیاری به ایفای نقش‌های اجتماعی خود بپردازیم، در حقیقت سرگرم خودمراقبتی اجتماعی هستیم.
یک دوست صمیمی که بتوان به او تکیه کرد، یک همکار شایسته که بتوان از او آموخت، یک همسایة مهربان که کمک حال و کمک کار باشد، یک همشهری صالح غمخوار و پیشتر از اینها، یک خانوادة یک‌دل و همراه، نشانه‌های سلامت در جامعه‌اند.
برقراری ارتباط صحیح با دیگران ،کیفیت روابط دوستانه، تعداد دوستان، فعّال بودن و همراهی با گروه‌های اجتماعی و به طور کلّی احساس، تفکّر و رفتار فرد که نشانگر رضایت یا عدم رضایت او از زندگی و محیط جامعه است، برخی از شاخص‌های سلامت اجتماعی‌اند که با خودمراقبتی، می‌توان به بهسازی آنها پرداخت.
خودمراقبتی اجتماعی سبب می‌شود تا فرد، جامعه را یک مجموعة معنادار بداند و ارتباط با دیگران را بستری مناسب برای رشد و شکوفایی خود بشمارد و خود را در پیشرفت جامعه سهیم گرداند.
آنان‌که دوستی خود را با دیگران حفظ می‌کنند و راه و رسم معاشرت گروهی را می‌دانند، نسبت به افراد منزوی، زندگی طولانی‌تری خواهند داشت. بی‌تردید لذّت وجود خانواده و دوستان در اطراف ما، می‌تواند به کاهش استرس کمک کند. پس، از بودن با افرادی که دوستشان داریم و وجودشان احساس خوبی را به ما انتقال می‌دهد، نباید غافل شویم.
دور همی‌های خانوادگی، ملاقات‌های هفتگی با دوستان، مسافرت‌های دسته جمعی، ملحق شدن به گروه‌های همسان، راه‌اندازی انجمن‌ها، و.... توصیه‌های مناسبی برای رسیدن به خودمراقبتی اجتماعی است.
سخن امیرمؤمنان علی(ع) را فراموش نکنیم که:
«أعجز النّاس من عجز عن اکتساب الإخوان، وأعجز منه من ضیع من ظفر به منهم؛6
نـاتـوان‌ترین مردم کسی است که از یافتن دوست ناتوان است و ناتوان‌تر از او کسی است که دوستِ یافته را تباه گرداند.»

خود مراقبتی معنوی
آرامش سنگ یا آرامش برگ؟
مرد جوانی کنار نهر آب نشسته بود و غمگین و افسرده به سطح آب زل زده بود. استادی از آنجا می‌گذشت. او را دید و متوجّه حالت پریشانش شد و کنارش نشست. مرد جوان وقتی استاد را دید، بی‌اختیار گفت: عجیب آشفته‌ام و همه چیز زندگی‌ام به هم ریخته است. به شدّت نیازمند آرامش هستم و نمی‌دانم این آرامش را کجا پیدا کنم؟
استاد برگی از شاخه افتادة روی زمین کَند و آن را داخل نهر آب انداخت و گفت: به این برگ نگاه کن. وقتی داخل آب می‌افتد، خود را به جریان آن می‌سپارد و با آن می‌رود.
سپس استاد سنگی بزرگ را از کنار جوی آب برداشت و داخل نهر انداخت. سنگ به خاطر سنگینی‌اش داخل نهر فرو رفت و در عمق آن، کنار بقیّة سنگ‌‌ها قرار گرفت. استاد گفت: این سنگ را هم که دیدی، به خاطر سنگینی‌اش توانست بر نیروی جریان آب غلبه کند و در عمق نهر قرار گیرد. حال تو به من بگو آیا آرامش سنگ را می‌خواهی یا آرامش برگ را؟
مرد جوان مات و متحیّر به استاد نگاه کرد و گفت: امّا برگ که آرام نیست. او با هر افت و خیز آب نهر، بالا و پایین می‌رود و الآن معلوم نیست کجاست!؟ لااقل سنگ می‌داند کجا ایستاده و با وجودی که در بالا و اطرافش آب جریان دارد، امّا محکم ایستاده و تکان نمی‌خورد. من آرامش سنگ را ترجیح می‌دهم!
استاد لبخندی زد و گفت: پس چرا از جریان‌های مخالف و ناملایمات جاری زندگی‌ات می‌نالی؟ اگر آرامش سنگ را برگزیده‌ای، پس تاب ناملایمات را هم داشته باش و محکم هر جایی که هستی، آرام و قرار خود را از دست مده.
استاد این را گفت و بلند شد تا برود. مرد جوان که آرام شده بود، نفس عمیقی کشید و از جا برخاست و مسافتی با استاد همراه شد. چند دقیقه که گذشت، موقع خداحافظی، مرد جوان از استاد پرسید: شما اگر جای من بودید، آرامش سنگ را انتخاب می‌کردید یا آرامش برگ را؟
استاد لبخندی زد و گفت: من در تمام زندگی‌ام، با اطمینان به خالق رودخانة هستی، خودم را به جریان زندگی سپرده‌ام و چون می‌دانم در آغوش رودخانه‌ای هستم که همة ذرّات آن، نشان از حضور یار دارد، از افت و خیزهایش، هرگز دل‌آشوب نمی‌شوم. من آرامش برگ را می‌پسندم.
سلامت معنوی انسان در گرو رسیدن به امید، آسایش و آرامش درونی است و این همه جز به مدد اعتقاد و اتّصال به معبود تأمین نمی‌شود: «الا بذکر الله تطمئنّ القلوب.»7
دوباره به برنامة روزانة خود نگاهی بیندازیم. چه اندازه هوای معنویّتمان را داریم؟ به جدّی‌ترین نیازهای معنوی خود ـ پرستش، امید، اعتماد، عشق ورزیدن به خدا و باور حقیقت زندگی و مرگ ـ چه پاسخی می‌دهیم؟
اگر مراقب خود و حال و هوای معنوی‌امان نباشیم، هرگز لذّت حال خوب و احسن حال را نخواهیم چشید.
بر پا داشتن نماز، تلاوت قرآن، خواندن دعا، روزه داری، یاری رساندن به دیگران، مهربانی با طبیعت و هر عبادت و عمل صالحی که سبب نشاط در زندگی و کاهش تنیدگی روانی شود، راهکاری برای خودمراقبتی معنوی است.
یادمان باشد عواملی چون تکبّر و خودپسندی، ریا، حسادت، بخل ورزی، گمان بد، غیبت، تحقیر دیگران و هرچه میان ما و خدا فاصله بیندازد، تهدیدی جدّی برای سلامتی ماست و روی سخت زندگی را به ما می‌نمایاند:
«وَ مَن اعرض عن ذکری فان له معیشتا ضنکا.»8

خودمراقبتی در عصر غیبت
تکرار این کلمات و تأمّل دربارة آنها می‌تواند انگیزة خودمراقبتی را در عصر غیبت برای ما بیشتر نماید:
امام عصر(عج) یار و یاوری سالم و تندرست می‌خواهد؛
قوی و مرد میدان!
با ظاهری پاک، آراسته و خوشبو؛
یاری که کرامت و عزّت داشته باشد
و باطنی آرام و آسمانی؛
پرشور و با نشاط باشد؛
محزون و دردمند و گرفته نباشد؛
حضوری گرم و فعّال در جمع داشته
و از انزوا و گوشه‌گیری به دور باشد؛
رفتار و گفتارش سنجیده و اندیشیده باشد؛
دستان دعایش به سوی خدا برافراشته
و چشم و دلش نگران بندگان خدا باشد ...
بی‌شک با خودمراقبتی می‌توان به این همه دست یافت!


پی‌نوشت‌ها:
1. سورة مائده، آیة 105.
2. سورة تحریم، آیة 6.
3. سورة بقره، آیة 115.
4. «غررالحکم»، 1050.
5. سورة یونس، آیة 58.
6. نهج البلاغه، حکمت 12.
7. سورة رعد، آیة 28.
8. سورة طه، آیة 124.